شرکت طاق و طره سپید پارسی

رابطه نور و معماری

نور، یکی از بنیادی‌ترین عناصر در شکل‌گیری فضاهای معماری است؛ عنصری که حضور یا نبود آن می‌تواند تجربه‌ی کاربر از یک بنا را به‌طور کامل دگرگون کند. نور نه‌تنها ابزار دیدن، بلکه وسیله‌ای برای درک، حس، و تجربه‌ی فضاست.

از دوران باستان تا معماری معاصر، معماران همواره به دنبال یافتن راه‌هایی بوده‌اند تا از نور به‌عنوان بخشی از زبان طراحی خود بهره بگیرند. ترکیب هوشمندانه‌ی نور طبیعی و نور مصنوعی می‌تواند به خلق فضاهایی منجر شود که روح، هویت و عملکرد را به بهترین شکل در خود جمع کنند. 
در این مقاله، به بررسی رابطه‌ی میان نور و معماری از جنبه‌های زیبایی‌شناختی، فنی، عملکردی و روان‌شناختی می‌پردازیم و نگاهی به چالش‌ها و راهکارهای اجرایی در پروژه‌های ایرانی نیز خواهیم داشت.

نقش نور در معماری

نور در معماری چیزی فراتر از یک ابزار فنی است؛ نور، زبان احساسی فضاست. نور با تعریف مرزها، برجسته‌سازی فرم‌ها و کنترل سایه‌ها، به معمار امکان می‌دهد معنا و روح را به فضا تزریق کند. در واقع، اگر «فرم» اسکلت معماری باشد، «نور» جان آن است.

نور می‌تواند جهت حرکت در فضا را نشان دهد، ابعاد را قابل درک کند و احساس آرامش یا هیجان را برانگیزد. معماری بدون نور، تنها مجموعه‌ای از احجام خام و بی‌روح خواهد بود.

Nasir al-Mulk Mosque | Iran, Shiraz | Mohammad-Hassan Memar, Kahkadreza Kashi-Tarash
مسجد نصیر الملک | شیراز | محمد حسن معمار، کحکدرضا کاشی تراش

نور طبیعی، هدیه ای از طبیعت

نور طبیعی از مهم‌ترین عناصر طراحی پایدار و انسانی در معماری است. این نوع نور، به واسطه‌ی تغییرات روز و فصل، پویایی و حیات را وارد فضا می‌کند.

مزایای نور طبیعی:

  1. افزایش انرژی و تمرکز افراد
  2. کاهش مصرف انرژی الکتریکی
  3. ایجاد حس ارتباط با محیط بیرون
  4. بهبود سلامت روانی و فیزیولوژیکی

در معماری سنتی ایران، نور طبیعی همیشه نقشی هوشمندانه داشته است؛ از بادگیرهایی که نور را فیلتر می‌کردند تا شیشه‌های رنگی ارسی‌ها که با ایجاد بازی نور و رنگ، فضا را زنده می‌ساختند. این نگاه، امروز نیز می‌تواند الهام‌بخش طراحی معاصر باشد.

عوامل تاثیر گذار در کیفیت نور طبیعی:

  1. جهت تابش: در نیم‌کره شمالی، نور جنوب پایدارتر و مطلوب‌تر است.
  2. شدت و رنگ نور: نور صبح خنک و آبی‌ست، درحالی‌که نور عصر گرم و نارنجی است.
  3. کنترل تابش: استفاده از سایبان‌ها، مشبک‌ها، شیدرها و بازشوهای هوشمند برای جلوگیری از خیرگی و گرمای اضافی.

برای دریافت حداکثری نور خورشید عوامل زیادی تاثیرگذار هستند:

فرم معماری خارجی ساختمان‌ها، جهت‌گیری آنها نسبت به خورشید و باد، نوع طراحی پلان، نحوه جاگذاری و ابعاد پنجره و نورگیرها و جنس مصالح مصرفی.

در کنار انبوه‌سازی، جهت‌گیری می‌تواند مهمترین گام در ارائه یک ساختمان با آسایش حرارتی و بصری باشد چون جهت‌گیری موفق، ساختمان را می‌چرخاند تا بارهای انرژی را به حداقل برساند و انرژی آزاد خورشید و باد را به حداکثر برساند. از این رو ساختمان‌ها معمولاً باید جهت شرق – غرب داشته باشند تا شمال – جنوب. این جهت‌گیری به شما این امکان را می‌دهد که به طور مداوم از نور روز استفاده کنید و تابش خیره‌کننده را در امتداد چهره‌های بلند ساختمان کنترل کنید و تابش نور خورشید را از طلوع یا غروب به حداقل برسانید.

Get maximum sunlight

به جداره‌های شرقی و غربی دقت کنیم:

خورشید در زمستان‌ها با زاویه کم و در جهت جنوب شرق به غرب است. پس گرمای زیادی به این دیواره شرقی نمی‌خورد تا بتواند آن را به داخل بفرستد همچنین در تابستان مسیرحرکت خورشید با زاویه زیاد و از شمال شرق به غرب است، بنابراین جداره شرقی در تابستان گرمای زیادی را ذخیره و وارد فضا می‌کند. پس برای اینکه این دیواره‌ها به طور مستقیم فضای داخل و خارج را بهم متصل نکنند می‌توانیم در این جداره‌ها از آسانسور، راه پله، درخت و… استفاده کنیم.

Pay attention to the east and west walls

نور در معماری داخلی:

به دلیل اینکه افراد به طور متوسط حدود ۹۰٪ از زندگی خود را در فضای داخلی می‌گذرانند برای از دست ندادن مزایای نور خورشید طراحان همیشه آن را به عنوان روشن کننده اولیه ساختمان در نظر می‌گیرند و به جهت تابش و ارتباط آن با کاربری فضا نیز اهمیت می‌دهند.

طراحان با توجه به کاربری و نوع اتاق مشخص می‌کنند که دریافت نور از طریق پنجره‌ها یا نورگیرها مستقیم باشد یا اینکه از سطح فیلتر داری استفاده شود.

نور مستقیم می‌تواند انتظار برای کشف یک فضا را تقویت کند، در حالی که نور پراکنده حس آرامش را ایجاد می‌کند و نور، یا کمبود آن، می‌تواند بردرک فرد از محیط تأثیر بگذارد.

علاوه بر این در طراحی داخلی ابعاد و اندازه پنجره‌ها و محل قرارگیری آنها و همچنین تعیین جهت نورگیرها خیلی اهمیت دارد، زیرا می‌تواند حرکت و شدت نور و سایه را تعیین کند.

The relationship between light and architecture

تأثیر موقعیت جغرافیایی ساختمان بر نورپردازی داخلی:

اتاق‌های رو به شمال تاریک‌ترین اتاق‌های خانه با نور پراکنده، بدون سایه و کمی خاکستری یا خنثی در بیشتر روز و سال هستند. نور شمال آرامش بخش است.

اتاق‌های رو به جنوب روشن‌ترین اتاق‌های خانه هستند و نور روز از اواخر صبح تا اواسط بعد از ظهر در آن غالب است. این فضاها، مانند اتاق‌های رو به شمال، در تمام طول روز دارای نور ثابت هستند، اما با سایه‌های قوی و پرتوهای نور خشن. در این اتاق‌ها تمایل به استفاده از رنگ‌های ملایم بیشتر است.

اتاق‌های رو به شرق صبح‌ها روشن‌ترین نور را دارند، با نور ارتفاع کم و سایه‌های نرم طولانی. مهم است که تعیین کنید در چه زمانی از روز از اتاق‌های رو به شرق استفاده می‌کنید. در صورت نیاز با استفاده از سایه‌بان غلتکی با شفافیت بالا و پارچه‌های تزئینی جلوی شدت نور را بگیرید.

اتاق‌های رو به غرب قوی‌ترین نور خود را در اواخر بعد از ظهر و اوایل عصر با نوری از رنگ طلایی-نارنجی دارند. اگر از این فضا تا پایان روز استفاده می‌کنید، قطعاً برای تعادل از رنگ‌های سرد استفاده کنید.

مزیت بهره‌گیری از نور طبیعی در معماری:

استفاده از نور طبیعی باعث کاهش ۴۰ درصدی مصرف انرژی می‌شود.

طبق گزارش آژانس بین المللی انرژی روشنایی مصنوعی که شامل نورپردازی داخلی و نورپردازی خارجی می‌شود ۱۹ درصد از مصرف برق را در سراسر جهان تشکیل می‌دهد.

بنابراین از طریق استفاده از نور طبیعی با طراحی خوب و کنترل شده می‌توان مصرف انرژی برای روشنایی را به حداقل رساند. همچنین از میزان تأثیرات چشمگیر نور طبیعی بر سلامت و عملکرد انسان‌ها و افزایش بهره‌وری آنها نباید غافل شد.

نور مصنوعی، طراحی کنترل شده و هدفمند

در معماری معاصر، نور مصنوعی دیگر تنها برای روشنایی استفاده نمی‌شود، بلکه ابزاری برای بیان معماری است. طراحی نور مصنوعی می‌تواند فضا را دگرگون کند، عملکرد را بهینه سازد و حتی هویت برند یا کاربری ساختمان را تقویت نماید.

انواع نور مصنوعی:

  1. نور محیطی (Ambient): نور کلی فضا برای ایجاد روشنایی پایه.
  2. نور متمرکز (Task): نوری برای فعالیت‌های خاص، مثل نور میز کار یا ویترین فروشگاه.
  3. نور تأکیدی (Accent): برای برجسته‌سازی عناصر معماری، آثار هنری یا بافت مصالح.
  4. نور تزئینی (Decorative): برای خلق حال‌و‌هوا و زیبایی بصری.

دمای رنگ (Color Temperature):

دمای نور درک کاربر را تغییر می‌دهد؛ نور گرم (۲۷۰۰K–۳۰۰۰K) حس صمیمیت ایجاد می‌کند، در حالی که نور سرد (۵۰۰۰K–۶۵۰۰K) برای فضاهای کاری مناسب‌تر است.

تکنولوژی های جدید انواع نور مصنوعی:

  1. LED های کم‌مصرف با طول عمر بالا
  2. نورهای هوشمند با قابلیت کنترل شدت و رنگ
  3. سیستم‌های هوشمند BMS برای تنظیم خودکار نور بر اساس حضور افراد یا شدت نور روز

تاثیر نور بر روان انسان

نور تنها یک عامل بصری نیست؛ تأثیر مستقیمی بر مغز و احساسات انسان دارد. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که کیفیت نور می‌تواند بر خواب، تمرکز، خلق‌و‌خو و حتی بهره‌وری تأثیر بگذارد.

تاثیرات روانی نور:

  1. نور سرد، حس شادابی و تمرکز را افزایش می‌دهد.
  2. نور گرم، احساس صمیمیت و آرامش ایجاد می‌کند.
  3. نور ضعیف و کم‌کنتراست، می‌تواند حس افسردگی و خستگی به همراه داشته باشد.

در طراحی فضاهای مسکونی، استفاده از نورهای گرم‌تر برای اتاق نشیمن و خواب توصیه می‌شود. در مقابل، فضاهای کاری و آموزشی نیازمند نورهای روشن‌تر و سردتر هستند. در فضاهای درمانی، نور طبیعی و کنترل‌شده می‌تواند روند بهبود بیماران را تسریع کند.

نور در معماری معاصر و تکنولوژی

در دنیای معماری معاصر، نور به ابزاری برای خلق تجربه‌های دیجیتال و تعاملی تبدیل شده است. استفاده از نور در معماری‌های آینده‌نگر، دیگر فقط با لامپ و پنجره تعریف نمی‌شود، بلکه شامل نمایش‌های نوری، نورهای متغیر با حسگرهای محیطی، و فضاهای پاسخ‌گو به حضور انسان است.

نمونه های الهام بخش:

  1. نورمن فاستر: در پروژه‌هایی چون Hearst Tower، نور طبیعی را با تکنولوژی مدرن ترکیب کرده تا مصرف انرژی به حداقل برسد.
  2. زاها حدید: از نور برای برجسته‌سازی خطوط سیال و فرم‌های دینامیک در پروژه‌های خود بهره می‌برد.
  3. تادائو آندو: نور را به‌عنوان عنصر معنوی در معماری خود می‌بیند؛ جایی که نور از دل تاریکی می‌درخشد.

نور و زیبایی‌شناسی مصالح

نور، ماهیت مصالح را آشکار می‌کند. نحوه‌ی تابش نور بر بتن، شیشه، فلز یا سنگ می‌تواند جلوه‌ای کاملاً متفاوت از یک فضا ایجاد کند. معماران با استفاده از بافت‌های متفاوت، سطح‌های صیقلی یا زبر، و زاویه‌ی تابش، می‌توانند حس عمق، ریتم و حرکت را در فضا به وجود آورند.
بازی نور و سایه نیز از مؤلفه‌های مهم زیبایی‌شناسی است. سایه‌ها می‌توانند فضا را از یکنواختی خارج کرده و حس زندگی و پویایی را القا کنند.
 نورپردازی صحیح می‌تواند حتی ساده‌ترین متریال‌ها را ارزشمند نشان دهد.

چالش‌های طراحی نور در پروژه‌های ایرانی

در پروژه‌های معماری ایران، با وجود ظرفیت بالای اقلیمی و فرهنگی، طراحی نور با چالش‌های جدی روبه‌رو است. از جمله:

  • استفاده نادرست از نور مصنوعی: تمرکز صرف بر شدت روشنایی بدون توجه به کیفیت و رنگ نور.
  • بی‌توجهی به جهت تابش نور طبیعی: بسیاری از ساختمان‌ها بدون تحلیل اقلیمی ساخته می‌شوند و نور طبیعی به‌درستی در فضا جریان نمی‌یابد.
  • مسائل اجرایی و هزینه‌ای: تجهیزات نورپردازی حرفه‌ای اغلب در اولویت‌های پایین‌تر بودجه قرار می‌گیرند.
  • فقدان استاندارد طراحی نور: در برخی پروژه‌ها، نورپردازی پس از اتمام طراحی انجام می‌شود، در حالی که باید از ابتدا بخشی از فرآیند طراحی معماری باشد.

راهکارهای پیشنهادی:

  • طراحی نور هم‌زمان با طراحی معماری، نه پس از آن.
  • – بهره‌گیری از متخصصین نورپردازی در کنار معمار.
  • – استفاده از تکنولوژی‌های بومی‌سازی‌شده برای کنترل هزینه‌ها.
  • – آموزش کاربران و کارفرمایان درباره اهمیت نور در کیفیت فضا.

جمع بندی:

نور، نه‌تنها وسیله‌ای برای دیدن، بلکه ابزاری برای درک، تجربه و زندگی در فضاست. در معماری، نور مرز میان ماده و معناست؛ جایی که احساس، عملکرد و زیبایی به‌صورت هم‌زمان درک می‌شوند. درک درست از رفتار نور، شناخت اقلیم، و استفاده از تکنولوژی‌های نوین، می‌تواند پروژه‌های معماری را از سطح عملکردی به سطحی شاعرانه و ماندگار ارتقا دهد.

معماری زمانی زنده است که درون آن، نور جریان داشته باشد.

سوالات پرتکرار (FAQ):

زیرا نور عامل اصلی درک فضا، رنگ، و فرم است. بدون نور، هیچ فضایی قابل تجربه یا تفسیر نیست.

نور طبیعی پویایی و حس زندگی ایجاد می‌کند، در حالی‌که نور مصنوعی امکان کنترل دقیق و هدفمند روشنایی را فراهم می‌سازد. ترکیب این دو ایده‌آل‌ترین حالت است.

با تنظیم شدت، رنگ و زاویه تابش نور. مثلاً نور گرم برای فضاهای صمیمی و نور سرد برای فضاهای کاری مناسب‌تر است.

در اغلب نقاط کشور، نور جنوب متعادل‌ترین و مطلوب‌ترین نور محسوب می‌شود.

بله. نورپردازی هدفمند می‌تواند حس خاصی را منتقل کند؛ مثلاً در فروشگاه‌های لوکس یا فضاهای فرهنگی، نور می‌تواند به عنصر هویتی تبدیل شود.

مشاوره طراحی نور و معماری:

نور سفید و یکنواخت برای تمرکز، در کنار نورهای تاکیدی روی بخش‌های خاص محیط، بهترین انتخاب برای دفاتر کاری است.

اگر قصد دارید در پروژه‌ی خود از طراحی نور حرفه‌ای، متناسب با کاربری، اقلیم و روح فضا بهره ببرید، تیم تخصصی طاق و طره سپید پارسی (TTSP Group) آماده ارائه‌ی خدمات طراحی، نظارت و اجرای پروژه‌های نورپردازی و معماری است.

با ما در تماس باشید تا فضاهایی خلق کنیم که نور در آن‌ها زندگی می‌کند. 🌿

اشتراک گذاری مقاله در شبکه‌های اجتماعی:
keyboard_arrow_up